Jeśli Janina Ochojska może zmieniać świat, to każdy może. Dlaczego akurat ona stawiana jest jako przykład osoby o żelaznej niezłomności? Ponieważ między 2013 a 2015 rokiem pomagała w ramach Polskiej Akcji Humanitarnej najbardziej potrzebującym w 50 syryjskich obozach. Jednocześnie ona sama – uosobienie żelaznego charakteru - bez pomocy nie była w stanie o własnych siłach pójść nawet do szpitalnej toalety.

Jedna z pięciu tysięcy chorych dzieci

Na to, czym się dzisiaj zajmuje Janina Ochojska, ogromny wpływ miał jej pobyt we Francji w 1984 roku. Wyjazdu do Lyonu nie byłoby jednak, gdyby nie dramatyczna choroba w dzieciństwie, która doprowadziła do tego, że Ochojska prawie od urodzenia żyje z niepełnosprawnością, a w swoim życiu przeszła ponad 45 operacji.

Janina Ochojska, jak prawie pięć tysięcy innych dzieci, została dotknięta przez epidemię polio. Ją samą i inne chore dzieci objęto kompleksową i specjalistyczną opieką medyczną. Zachorowała w ósmym miesiącu życia i pierwsze osiem miesięcy przeleżała w tzw. żelaznych płucach [rodzaj respiratora niezbędny, gdy mięśnie oddechowe są niewydolne – przyp. red.]. Większość dzieciństwa mała Janina spędziła w szpitalach rehabilitacyjnych i sanatoriach. Ochojska chodziła w specjalnych gorsetach, miała usztywnione nogi. Ją i inne dzieci uczono chodzić, ale także upadać w kontrolowany sposób. Państwo przykładało ogromną wagę do tego, żeby te dzieci były maksymalnie samodzielne i przygotowane do samowystarczalności.

Tak nastawiona do życia Ochojska – pomimo niepełnosprawności - ukończyła astronomię i zaczęła pracę w pracowni astrofizyki w Polskiej Akademii Nauk. Jej karierę przerwała konieczność przeprowadzenia operacji kręgosłupa. Dzięki pomocy zakonnicy została przyjęta do szpitala we Francji, w którym spędziła rok i w którym zyskała żelazny kręgosłup. Tam też poznała ideę pomocy humanitarnej i – chcąc spłacić dług wdzięczności za uratowanie jej sprawności (bez operacji nie mogłaby chodzić) – zaczęła działać jako wolontariuszka w Fundacji EquiLibre. W tym czasie wynajdowała kontakty i organizowała pomoc dla Polski. W 1989 roku pomagała we współtworzeniu polskiego oddziału fundacji, który zorganizował m.in. konwój polskiej pomocy dla byłej Jugosławii. Od 1994 roku działa w ramach założonej przez siebie Polskiej Akcji Humanitarnej, w której pełni funkcję prezeski.

Dla wielu Ochojska jest symbolem tego, ile można zdziałać z inicjatywy jednej osoby. Przez dłuższy czas ludzie w ogóle nie zdawali sobie sprawy z tego, że Ochojska żyje z niepełnosprawnością, że zmagać się musi także ze swoim ciałem i ograniczeniami. O swojej chorobie, dzieciństwie w szpitalach, operacjach, pierwszy raz opowiedziała w „Gazecie Wyborczej” w 2018 roku. Do tego czasu to jej dokonania ją definiowały. A te są imponujące. W samym tylko 2017 roku Polska Akcja Humanitarna dotarła do ponad 800 tysięcy potrzebujących, reagując na klęski żywiołowe i kryzysy. PAH rozwija także misje w miejscach z brakiem bezpieczeństwa żywnościowego, pomaga w tworzeniu rozwiązań systemowych, buduje studnie, bez których nie ma upraw.

Janina Ochojska tłumaczy, że ludzie są istotami społecznymi, że nie dalibyśmy rady żyć bez innych ludzi. Jej zdaniem nasze relacje zbudowane są na wzajemnym zrozumieniu, które oznacza pomoc. A pomoc to dla każdego coś innego – dla jednego uśmiech, dla innego żywność, dla jeszcze innego wniesienie zakupów.

Pomaganie we krwi

O tym, jak wielki może być mały gest, wie doskonale Anna Dymna. Aktorka od ponad 16 lat tworzy fundację „Mimo wszystko”, ale twierdzi, że pomaganie ma we krwi od urodzenia. Dzięki mamie Anna Dymna wiedziała, że najważniejszy jest człowiek. Kiedy jej mama widziała na ulicy pijanego człowieka, zawsze sprawdzała, czy nie trzeba mu pomóc, nigdy nie wzbudzał w niej niechęci, nie odwracała głowy, nie ignorowała nikogo. Dymna pomaga osobom z niepełnosprawnościami umysłowymi, którym pomagać najtrudniej. Jak sama tłumaczy, ludzie wolą wspierać chore dzieci, które wyzdrowieją i wrócą do normalności. Z jej dorosłymi podopiecznymi nigdy tak się nie stanie. Dymna ceni ich za prostolinijność, szczerość, emocjonalność, sama jest im wdzięczna za to, że przy nich czuje się lepsza. Aktorka zapewnia, że pomaga im z egoizmu, bo pomaganie im ją uczłowiecza.

Jak na stronie Fundacji tłumaczy psycholożka Aurelia Korbiel: Niepełnosprawni intelektualnie to wyjątkowi pacjenci. To osoby szczególnej troski. Aby mogli uczestniczyć we wspólnym życiu społecznym, potrzebują naszej opieki. Ta szczególna sytuacja ich zdrowia nie oznacza niemożności rozumienia i nauczenia się czegokolwiek. Każda z osób, w zależności od poziomu rozwoju, posiada własne zasoby intelektualne, pewne zdolności i sprawności, które można rozwijać, a na pewno podtrzymać.

Anna Dymna na rzecz osób potrzebujących wsparcia angażowała się na długo przed założeniem własnej fundacji. Dobitnie świadczy o tym lista nagród i wyróżnień, które od lat otrzymuje za swoją działalność charytatywną. Od wielu lat uczestniczy w projektach organizacji pozarządowych, m.in.: w kwestach Obywatelskiego Komitetu Ratowania Krakowa, akcjach Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy, Stowarzyszenia „Wielkie Serce”, fundacji: „Mam Marzenie”, „Nuta Nadziei”, „Akogo?” i wielu innych. Od 2006 roku jest ambasadorem Stowarzyszenia Debra Polska „Kruchy Dotyk”, skupiającego osoby cierpiące na rzadką chorobę genetyczną Epidermolysis Bullosa. W 1999 roku rozpoczęła współpracę z Fundacją im. Brata Alberta i jej prezesem ks. mgr. Tadeuszem Isakowiczem-Zaleskim, pomagając m.in. przy realizacjach inscenizacji Teatru „Radwanek”, którego aktorami są osoby niepełnosprawne intelektualnie, mieszkańcy schroniska w podkrakowskich Radwanowicach. Poświęcając swój prywatny czas, reżyseruje i pisze scenariusze do przedstawień „Radwanka”. W 2001 roku była także pomysłodawczynią Ogólnopolskiego Festiwalu Twórczości Teatralno-Muzycznej Osób Niepełnosprawnych „Albertiana”, którego coroczny finał ma miejsce na Dużej Scenie Teatru im. J. Słowackiego w Krakowie.

Trzy lata temu Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie nadała Annie Dymnej najwyższą godność akademicką - tytuł doktora honoris causa. W laudacji zaznaczono, że tytuł doktora honoris causa Dymna otrzymuje głównie za to, że pracę na scenie, w filmie, szkole teatralnej łączy z niezwykle skuteczną działalnością na rzecz osób chorych i niepełnosprawnych.

Dymna i Ochojska wykonują ogromną pracę, wprawiając w ruch wielką machinę pomocy. Na ich tle nasze zadanie ogranicza się właściwie do minimum – wsparcia ich działań i pomocy finansowej. Bo ich działania nie mają ceny.

Skąd taka specjalizacja?

Na wybór tej wąskiej specjalizacji Paulina Łopatniuk zdecydowała się już po studiach, podczas stażu podyplomowego. Zastanawiała się nad pozostaniem na uniwersytecie medycznym i poświęceniu się pracy naukowej. Okazało się jednak, że patomorfologia wygrała – jako ta najbardziej interesująca dla Łopatniuk spośród pozostałych dziedzin klinicznych.

Patolodzy działają w niszowej specjalizacji. Żeby zostać specjalistą patomorfologii trzeba przejść – podobnie jak lekarz – sześć lat studiów na uniwersytecie medycznym, na kierunku lekarskim, zaliczyć rok stażu i kolejnych pięć lat specjalizacji z patomorfologii. Łopatniuk pracuje z mikroskopem, analizując pobrane tkanki z badanych narządów. Kiedy dostaje próbki pooperacyjne, nie musi się spieszyć z wynikami, tempo ważne jest w przypadku próbek śródoperacyjnych, gdy informacji na ich temat należy dostarczyć jeszcze podczas zabiegu. W takim przypadku tkanki są świeże – dopiero co pobrane, a nie zakonserwowane w formalinie.

Daleko i blisko pacjentów

Chociaż Łopatniuk nie poznaje osobiście pacjentów, często śledzi ich losy od momentu badania pierwszej próbki, przez postawienie rozpoznania, wyniki kontrolne w trakcie leczenia. Przez jej ręce przechodzą próbki mówiące o wznowie choroby lub przerzutach. Niektóre zmiany, które dostaje do badania, są naprawdę dramatycznie duże i poważne – wtedy ekspertka zastanawia się, jak to możliwe, że nikt nie wyczuł na przykład mięśniaka macicy wielkości dużej pomarańczy.

Specjalizacja Pauliny Łopatniuk wymaga ciągłego szkolenia „oka”, bycia na bieżąco z publikacjami, nowymi badaniami i ciekawymi przypadkami. Czasami praca nad jakąś próbką wymaga odejścia od mikroskopu i wyszukania informacji w literaturze branżowej. Tu trzeba się ciągle rozwijać – jeździć na kursy i szkolenia. W tej pracy równie ważne są: zmysł obserwacyjny, praktyka, szczególna spostrzegawczość i umiejętność wyłapywania odstępstw w bardzo złożonych obrazach.
Patomorfolodzy nie leczą ludzi, ale ich diagnozują – bez wyników ich pracy niemożliwe byłoby stawianie rozpoznań, a w konsekwencji skuteczne leczenie - na przykład w onkologii. W przypadku nowotworów specjalista patolog rozpoznaje nie tylko jego nazwę, ale i podtyp, podając dokładny opis, stopień jego zaawansowania i ocenę możliwego wycięcia.

Popularyzatorka nauki

Przypadek Pauliny Łopatniuk pokazuje, że ciekawie opowiedziany niszowy temat może zafascynować rzesze ludzi. W tym wypadku ważna jest także pasja, z jaką patomorfolożka podchodzi do swojej pracy i radość, jaką czerpie z pisania o niej.

Zanim Łopatniuk założyła w 2015 roku bloga, luźno współpracowała z kilkoma portalami – ale były to krótkie epizody, w których opisywała głównie streszczenia artykułów naukowych. Jak przyznaje, jej samej wydawały się one jednak nudne. Z czasem – namówiona przez znajomych – założyła bloga, na którym opisywała ciekawostki, wrzucała m.in. zdjęcia obrazów mikroskopowych i nowotworowych guzów. Skąd nazwa bloga? „Patolodzy na klatce” to branżowy żarcik. Patologią określa się zazwyczaj tzw. patologię społeczną – osoby, które na klatkach schodowych spożywają alkohol i zanieczyszczają otoczenie, a nie patologów, czyli lekarzy o tej wąskiej specjalizacji.

Łopatniuk pisząc bloga – oprócz popularyzowania nauki ma jeszcze jeden cel – oswajać ludzi z chorobami. Patolożka pokazuje, że diagnoza „nowotwór” nie zawsze jest powodem do paniki i załamania, że zmianę skórną warto szybko zbadać i w razie potrzeby podjąć leczenie, które okaże się skuteczne. Niektóre wpisy podszyte są humorem, ale nie są to żarty z pacjentów, tylko z prezentowanych na blogu przypadków.
Paulina Łopatniuk swojego bloga traktuje bardzo osobiście – lubi opowiadać o nauce, aktywnie dyskutować pod wpisami, obalać naukowe mity, a w razie potrzeby wypraszać awanturujących się internautów. Zwłaszcza to ostatnie jest dla niej istotne – ponieważ prowadzi stronę naukową, nie mogą na niej wisieć komentarze, które zawierają nieprawdziwe informacje.

Trafiona, bo przystępna

Zaletą wpisów Łopatniuk jest bardzo przystępny język, fascynujące zagadnienia, nieoczywiste fakty, ilustracje i zdjęcia. Dzięki żartom i anegdotom udaje się uniknąć naukowego zadęcia. W takiej formie mało kto przekazuje rzetelną wiedzę naukową.

Paulina Łopatniuk za „Patologów na klatce” otrzymała główną nagrodę w XIII edycji konkursu Popularyzator Nauki serwisu Nauka w Polsce i Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w kategorii Media. Patolożka chętnie bierze udział w wykładach popularnonaukowych (w ramach CN Experyment czy w CN Kopernik, podczas Warsaw Comic Con). Na fali sukcesu bloga wydała w 2019 roku książkę „Patolodzy. Panie doktorze, czy to rak”, udowadniając, że autentyczna pasja i uznanie czytelników mogą stworzyć wiele zaskakujących możliwości i stworzyć zupełnie nowe szanse.

Profesor Maria Janion jest historyczką literatury, idei i wyobraźni, naukowczynią, która przez dekady pracowała w Instytucie Badań Literackich Państwowej Akademii Nauk. Była wieloletnią wykładowczynią na Uniwersytecie Gdańskim i Warszawskim. Przez wiele lat jej głównym obiektem zainteresowań był Romantyzm i jego wpływ na współczesną kulturę. Profesor Janion jest autorką wielu książek, m.in.: „Życia pośmiertnego Konrada Wallenroda”, „Kobiety i duch inności”, „Wampir: biografia symboliczna”.

Profesor Maria Janion wykształciła zastępy humanistów, dziennikarzy i pisarzy, którzy kiedyś byli jej studentami, a teraz stanowią polską elitę intelektualną: Kazimierę Szczukę, Marka Bieńczyka, Stanisława Rośka. Jej dawna studentka, wykładowczyni profesor Małgorzata Książek-Czermińska mówiła o Janion w wywiadzie, że to postać charyzmatyczna, obdarzona szczególną umiejętnością gromadzenia wokół siebie ludzi.

Swoich studentów starała się zjednywać, a nawet opętywać, żeby mieli odwagę myśleć samodzielnie i stawiać pytania. Profesor Janion podkreślała w rozmowach, że ceni odmienne poglądy. Dodawała, że na tym polega praca seminaryjna – na nieograniczaniu możliwości wypowiedzi. O tym jednak, jaki wpływ miała profesor Janion na studentów, dobitnie widać w cytacie z dawnej studentki przytoczonym w wywiadzie-rzece „Prof. Misia”:
„Profesor Janion była specjalistą od Romantyzmu i była tak mądra i fenomenalna, że dziewczyny POŁYKAŁY jej wykłady. Miała głęboką, szeroką wiedzę. Poruszała się swobodnie we wszystkich innych dziedzinach, nie tylko w literaturze. Mówiła piękną polszczyzną, sugestywnie, ciepło. Jak się kończył jej 2-godzinny wykład, to nie chciało się im wyjść z tych wykładów. Były zaczarowane. Zachwycone.
Nie podkreślała swojego statusu, chociaż była już wówczas po doktoracie... Widać było tylko wiedzę. Włosy miała krótkie. Dużo się uśmiechała. Była pogodna i była przyjazna młodzieży i była wobec nich bardzo ciepła”.

Profesor Janion to prawdziwa erudytka, która z równą swadą mówi o literaturze, historii, kinie, czy teatrze. Ta erudycja ją samą zresztą przytłaczała. Jak mówiła w jednym z wywiadów: Oczywiście, ja w ogóle chciałabym się uwolnić od mojej erudycji. Bardzo bym chciała, ale to może się zdarzyć tylko na chwilę. Na dłużej jest to niemożliwe, bo moja pamięć jest już w odpowiedni sposób zorganizowana, działa sama, nie daje mi żyć.

Sama Janion zawsze podkreślała, że jest nauczycielką i relacje z uczniami mają dla niej wielkie znaczenie. Profesor jest uznawana za patronkę polskich feministek. W wywiadach mawiała, że w naszym społeczeństwie zakorzeniona jest wizja kobiety jako osoby trochę niepoważnej, pretendującej do czegoś, do czego nie jest powołana przez naturę czy przez kulturę. Walczy o coś, co jej się nie należy. Uspokajała jednak, że do wyższego wykształcenia nie da się zamknąć drogi. Zresztą to swoją najbliższą przyjaciółkę – nieżyjącą już profesor literatury polskiej – Marię Żmigrodzką określała mianem najinteligentniejszej osoby w Polsce.

Śmiało i do przodu

Podobnie jak profesor Marii Janion, tak i profesor Magdalenie Środzie bardzo bliski jest feminizm. Janion walczyła o uznanie w polskiej literaturze miejsca, jakie zajmowały grupy pod wieloma względami tej swobody pozbawione, jak kobiety, geje i Żydzi, kilkakrotnie atakowała prawicowych polityków za gloryfikowanie męskiego i heteroseksualnego polskiego mitu narodowego. Protestowała przeciwko budowie pomnika Romana Dmowskiego w Warszawie, broniła artystki Doroty Nieznalskiej, sprzeciwiała się nazywaniu aborcji "zabijaniem życia".

Etyczce, działaczce feministycznej i publicystce również nie brakuje odwagi w głoszeniu poglądów. I co ważne, wyróżnia ją także działanie i widoczność w dyskusji publicznej. Środa jest profesor nadzwyczajną filozofii Uniwersytetu Warszawskiego, założycielką i kierowniczką Podyplomowych Studiów Etyki i Filozofii UW, członkinią Komitetu Etyki Polskiej Akademii Nauk oraz Rady Instytutu Spraw Publicznych. Jest również członkinią Rady Programowej Kongresu Kobiet i współorganizatorką kolejnych jego edycji. Często gości w programach publicystycznych i proszona jest o przedstawianie swojego stanowiska w mediach, pisze felietony, udziela się publicznie – co powoli otwiera drogę innym kobietom do występowania w mediach w roli ekspertek.

Współtworzonemu przez nią Kongresowi Kobiet udało się doprowadzić do sytuacji, w której kobiety z bardzo różnych środowisk zaczęły razem działać i rozumieć, że dyskryminacja kobiet jest czymś złym, co jednak da się pokonać. Środa nie ma wątpliwości, że zasługą kongresu jest wprowadzenie kobiet na listy wyborcze i uczynienie przedmiotem publicznej debaty tematów określanych mianem kobiecych (żłobki, przedszkola, równa płaca za tę samą pracę, przemoc wobec kobiet).

Z niezadowolenia i wściekłości Magdaleny Środy biorą się konkretne akcje – oprócz wspomnianego już Kongresu Kobiet, także akcja „Rodzić po ludzku” – reakcja na jej własne przeżycia porodowe.

Środa mówi w wywiadach, że miała dużo szczęścia – ma świetne wykształcenie, łatwy dostęp do wiedzy, przez co nigdy nie czuła się gorszą od mężczyzn.

Sama jest bardzo niezależna i – jak podkreślała w wywiadzie dla „Gali”, gdyby nie była traktowana po partnersku, odeszłaby. „Nie wyobrażam sobie, że mój partner mi mówi: ‘Na to ci nie pozwalam’, albo: ‘Tego nie zrobisz’. Choć mam mnóstwo listów od kobiet, które piszą: ‘Chciałam przyjść na pani wykład, ale mąż mnie nie puścił z domu’. Dla mnie to szokujące! Mąż nie pozwala żonie wyjść z domu? W XXI wieku?!”.

Środa, podobnie jak Janion, twierdzi, że kluczowe dla rozwoju kobiety i jej obecności na rynku pracy (w tym niezależności) jest wykształcenie. Obie naukowczynie uważają, że wykształcona kobieta może się realizować nie tylko w małżeństwie. Taki model jest jej zdaniem kobietom wmówiony, by nie naruszać wygodnej dla mężczyzn struktury świata. Jej mąż, również filozof, jest wspaniałym partnerem. Jak mówi Środa, to on wychował córkę, kiedy profesor zajmowała się życiem zawodowym.

Środa wierzy, że kobiety będą kiedyś zajmowały najwyższe stanowiska. Jak powiedziała w wywiadzie dla „Dwutygodnika”: Żeby być takim optymistą, trzeba zobaczyć, co było sto lat temu. Wtedy kobiet nie było w ogóle w polityce, w sferze publicznej, gdy chciały się edukować, to mówiono im, że będą bezpłodne, jak pierwszym studentkom Harvardu. We Francji, jak Curie-Skłodowska pojechała do Paryża, to nawet takie słowo: une etudiante, czyli studentka, oznaczało kochankę studenta. Bo nie było jeszcze studentek. Kobieta, która studiowała matematykę, to był absolutny fenomen. Zatem, patrząc wstecz, możemy się pocieszyć, że jesteśmy dziś w dużo lepszej sytuacji.

Kontrowersyjne, dające do myślenia, angażujące widownię ale i wtapiające się w przestrzeń publiczną i stające się punktami rozpoznawczymi polskich miast. Prace polskich artystek stają się coraz bardziej widoczne i doceniane. To praca kobiety osiągnęła także rekordową cenę wśród wszystkich prac polskich artystów – na aukcji Sotheby’s obraz „Rafaela sur fond vert” pochodzącej z Warszawy Tamary Łempickiej sprzedano za 8,48 mln dolarów. Prace Łempickiej sprzedano w sumie za 87,2 mln dolarów, a jej nazwisko pojawia się w zestawieniach najdrożej sprzedawanych twórczyń obok Joan Mitchell i Louise Bourgeois. Bardzo znane i doceniane są na świecie także dzieła Magdaleny Abakanowicz i Aliny Szapocznikow.

Artystka feministka

Ostatnio duży rozgłos i kontrowersje wywołała Natalia LL, czyli Natalia Lach-Lachowicz i jej praca z 1972 roku zatytułowana „Sztuka konsumpcyjna”. Na zdjęciach i filmach modelki jedzą banany, parówki, kisiel. Artystkę i jej pracę w 2019 roku dosięgła doskonale jej znana z czasów PRL-u cenzura – dyrektor Muzeum Narodowego w Warszawie, profesor Jerzy Miziołek postanowił wycofać jej pracę z ekspozycji. Pod wpływem reakcji mediów i widzów zdanie zmienił.

Natalia LL była w latach siedemdziesiątych XX wieku najbardziej znaną – obok Magdaleny Abakanowicz – polską artystką. Należała do kanonu sztuki feministycznej i polskiej. Zajmuje się grafiką, performancem, sztuką wideo, fotografią, rzeźbą, tworzy instalacje. W młodości Natalia LL skupiała się na erotyzmie, robiąc akty i odważne zdjęcia. Jak odważne? Tak, że jej wystawa o tytule „Fotografia intymna” została zamknięta dzień po otwarciu. Jak tłumaczyła artystka w wywiadach: „Moja sztuka obfituje w motywy erotyczne, bo ta aktywność zawsze mnie interesowała. Erotyka jest ważnym aspektem ludzkiego życia. Ten temat zawsze podnieca ludzi, pominięcie go w sztuce uważałabym za błąd.”

Prace Natalii LL znajdują się m.in. w zbiorach Frauen Museum w Bonn, International Center of Photography w Nowym Jorku, Musee National d'Art Moderne oraz Centre Georges Pompidou w Paryżu. W marcu 2019 roku jej prace pokazywano w londyńskiej galerii S2. W 2007 roku Natalia LL otrzymała Srebrny Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis". Dodatkowo w styczniu 2013 roku w jej ręce trafiła Nagroda im. Katarzyny Kobro. W 2018 roku została uhonorowana wyróżnieniem Rosa Schapire Art Prize.

Odwaga w architekturze

Wciąż niedoceniona pozostaje rola kobiet w kształtowaniu współczesnej wizji architektury i urbanistyki. W tej dziedzinie wciąż silny jest stereotyp patriarchalnego świata budowniczych, nad którym króluje mężczyzna-architekt. Niesłusznie, bo mamy wiele wspaniałych przedstawicielek tego zawodu.

Barbara Brukalska i Jadwiga Grabowska-Hawrylak to dwie wybitne architektki, które uznawane są za – odpowiednio – najważniejszą architektkę awangardową w Polsce i ikonę powojennej wrocławskiej architektury.

Brukalska była pierwszą kobietą-profesorem na Politechnice Warszawskiej, wielbicielką prac francuskiego architekta, czołowego modernisty - Le Corbusiera. Dla Brukalskiej, która pracowała w duecie z mężem, także architektem, ważna była idea taniego i funkcjonalnego budownictwa i takiego samego wzornictwa. Wspólnie małżeństwo zaprojektowało m.in. osiedla WSM na Żoliborzu w Warszawie, dom z pracownią przy ul. Niegolewskiego 8 - nazywany pierwszą awangardową realizacją w Polsce. Po II wojnie światowej rozbudowała warszawski Dom pod Orłami, zaprojektowała osiedle mieszkaniowe na Okęciu, Dom Matysiaków w Warszawie, kościół w Troszynie oraz kościół w Sypniewie.

Dziełem, które współtworzyła Jadwiga Grabowska-Hawrylak jest osiedle przy wrocławskim placu Grunwaldzkim, zwane "Manhattanem" lub "sedesowcami". Osiedle jest uznawane za jedno z najlepszych i najbardziej kontrowersyjnych projektów tamtego okresu - najbardziej charakterystyczną cechą domów wchodzących w jego skład jest brak kanciastych, klockowatych form oraz tarasy widokowe na dachach.

Własny dom Grabowskiej-Hawrylak przy ul. Kochanowskiego (współautorem projektu był Maciej Hawrylak) otrzymał nagrodę Dom Roku przyznawaną przez SARP.

Widoczna w przestrzeni miejskiej

Artystce, której pracami udało się podbić serca mieszkańców Warszawy i Łodzi oraz wtopić w krajobraz jest Joanna Rajkowska. Jej "Pozdrowienia z Alej Jerozolimskich", to palma, stojąca na środku warszawskiego ronda de Gaulle’a, zmieniła centrum stolicy. Powstanie Palmy, zainspirował pobyt Rajkowskiej i innego artysty - Artura Żmijewskiego w Izraelu w 2001. Pierwotnie instalacja miała składać się ze szpaleru palm, ostatecznie artystka zdecydowała się ustawić jedną.

Mieszkańcy placu Grzybowskiego w Warszawie uwielbiali z kolei „Dotleniacz” – wystawę CSW, w której głównymi elementami był wzbogacony tlenem sztuczny staw wkomponowany w trawnik miejski. Instalacja żyła własnym, niekoniecznie ściśle związanym ze sztuką życiem. Plany jego usunięcia spotkały się z protestami, a ostatecznie w opisie rozpisanego w 2008 roku konkursu na zagospodarowanie tego terenu znalazł się warunek umieszczenia oczka wodnego.

Kolejny miejski projekt, tym razem łódzki „Pasaż Róży" to wielkoformatowa mozaika z kawałków szkła, całkowicie pokrywająca dwa boki kamienic. Projektem tym Joanna Rajkowska z jednej strony odnosi się do fenomenu widzenia, a z drugiej - do choroby córki, u której zdiagnozowano nowotwór obu oczu. Zdarzają się także projekty, których nie da się zrealizować – jak Minaret zrobiony z nieczynnego komina w Poznaniu. Jednak nawet niedokończone inicjatywy wzbudzają emocje i dyskusje. Dokonania Joanny Rajkowskiej spotykają się także z uznaniem – artystka otrzymała Paszport „Polityki” w 2007 roku oraz Nagrodę Wielką Fundacji Kultury Polskiej za całokształt twórczości.

Hoffland kraina mody

Barbara Hoff jest uznawana za projektantkę, która wyprzedzała swoją epokę. Zależało jej na tym, żeby ubrania były proste, praktyczne i celnie trafiały w potrzeby Polek. Ubrania od Barbary Hoff miały być także wielofunkcyjne i łatwe do komponowania w różnorodne zestawy. Projekty okazywały się hitami, sprzedawały się na pniu, a dyrektorzy fabryk nie musieli oglądać rysunków, bo wiedzieli, że będzie sukces.

Hoff nie była z wykształcenia projektantką mody – ukończyła historię sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jej przygoda z modą rozpoczęła się od współpisania felietonów na temat mody do „Przekroju”. Później zaczęła wymyślać ubrania do sesji zdjęciowych publikowanych na łamach tego pisma. W pewnym momencie Hoff uznała, że nie chce tylko mówić, jak Polacy mają się ubierać, ale chce ich w modne stroje ubierać.

Jej pomysł na realizację marzenia był prosty: ona projektuje sukienki, Zakłady Przemysłu Odzieżowego Cora je szyją, a Cedet (Centralne Domy Towarowe) je sprzedają jako kolekcję „Przekroju” sygnowaną nazwiskiem Hoff. W ten sposób powstało 11 tysięcy sukienek, które zniknęły ze stoiska w ekspresowym tempie.

Dla Barbary Hoff projektowanie to nie był koniec działań. Gros czasu i energii poświęcała organizacji produkcji: poszukiwaniu tkanin oraz dodatków. W ciągu 40 lat projektowania współpracowała z przeszło 50 fabrykami, spółdzielniami i zakładami odzieżowymi. Szyła ubrania z zalegających w magazynach materiałów, kierując się zasadą, że tkaniny mogą być jakie bądź, ale krój ma być modny, a projekt dobry.

Hoffland okazał się fenomenem wyprzedzającym swoje czasy i długo nie miała konkurencji - w pierwszych latach XXI wieku ubrania z metką Hoffland można było kupić w samym sercu Warszawy – w Galerii Centrum, gdzie wisiały tuż obok kolekcji zachodnich marek. Jak na wybitną specjalistkę przystało, po zamknięciu Hofflandu dostawała propozycje pracy – także z zagranicy. Nigdy z nich jednak nie skorzystała – pozostając legendą i inspiracją dla młodych twórców.

Dorota Nieznalska, artystka wizualna, która za instalację „Pasja” została oskarżona o obrazę uczuć religijnych i w 2003 roku skazana na karę wykonania prac społecznych (w 2010 roku została oczyszczona z zarzutów) tak napisała dla tygodnika „Kultura Liberalna” o sztuce tworzonej przez kobiety:

„Jeszcze w latach 80. czy 90. kobieca aktywność w dziedzinie sztuk wizualnych była ciągle zjawiskiem niszowym, marginalnym. Dzięki feminizmowi (lata 70.) oraz skutecznej roli sztuki krytycznej (lata 90.), ta dysproporcja uległa zmianie. Od kilku lat aktywność kobiet w zakresie sztuk wizualnych – artystek, kuratorek sztuki, aktywistek – staje się bardzo znacząca. Główne muzea sztuki współczesnej, galerie, instytucje kultury w Polsce wręcz ‘zostały opanowane’ przez kobiety piastujące stanowiska dyrektorskie. Nareszcie ciężka praca, kompetencje, wiedza, doświadczenie, kreatywność i wizja wielu z nich zostały właściwie docenione”.

„Nisko się kłaniam przed wszystkimi kobietami - kreatorkami, które miały odwagę przełamywać ograniczone role, które narzucało im społeczeństwo, miały odwagę opowiadać historie. Czuję, że są tu ze mną. To my wygrałyśmy tego Nobla" – powiedziała podczas swojej przemowy w tracie bankietu noblowskiego pisarka i noblistka Olga Tokarczuk. Czy te słowa sprawią, że wszystkie zapomniane, niedocenione, i te bezimienne, stojące za mężczyznami kobiety wreszcie odzyskają głos? Bo zdaje się, że dzięki temu, że świat jest dzisiaj najbardziej w swojej historii przychylny kobietom słychać nas coraz lepiej – przyszłość piszemy dobitnie, być może nie zostaniemy już pominięte, ale przeszłość.

Dużo nas kobiet w Polsce, mało w sferze publicznej

Według Spisu Statystycznego liczba kobiet w Polsce w 2017 roku wynosiła 19,833,606. W naszym kraju ponad 51 procent populacji to kobiety, a na żadnym z sześciu banknotów kobiety nie ma. Banknoty to jeden z symboli Polski. Czyżby nie było pań godnych tego zaszczytu? Maria Skłodowska-Curie była kiedyś obecna w obiegu pieniędzy - jej podobizna widniała na banknocie 20 000 zł. Padła jednak ofiarą denominacji.

Choć budowały Polskę na równi z mężczyznami, pamięć o dokonaniach Polek pozostawia wiele do życzenia. Polskie bohaterki są słabo widoczne w przestrzeni publicznej, a w zbiorowej świadomości Polaków postacie wielkich kobiet zwykle ustępują miejsca mężczyznom.

„W Warszawie zaledwie 170 spośród 5471 obiektów miejskich nosi nazwę na cześć kobiet. To niewiele ponad 3 procent” – wyliczyły członkinie Fundacji na rzecz Równości i Emancypacji STER. Sylwia Chutnik w jednym ze swoich felietonów dodaje, że „historia Warszawy to opowieść o odradzaniu się – to miasto powstałe z popiołów. W tej historii kobiety odgrywały ważną rolę, stojąc często w cieniu, jakby od zaplecza. Fundowały klasztory, budynki użyteczności publicznej, projektowały i rzeźbiły, uczyły nowe pokolenia, pisały książki, opiekowały się biednymi i chorymi. Coraz częściej mówi się o herstorii – kobiecej przeszłości. Jednak w przestrzeni publicznej nadal zbyt mało jest tego śladów”.

Szkoła męskoosobowa

Historia w szkolnym wydaniu opowiada głównie o losach mężczyzn. W szkole dominuje historia polityczna, w której kobiety występowały, lecz bardzo długo nie były na pierwszym planie. Udowadniają to autorki „Niegodnych historii” Iwona Chmura-Rutkowska, Edyta Głowacka-Sobiech i Izabela Skórzyńska. Z ich analiz wybranych podręczników do nauki historii w Polsce jasno wynika, że w książkach do nauki kobiety odgrywają role drugoplanowe, prawie nie występują jako główne bohaterki życia publicznego, a zwykle są przedstawiane w tradycyjnych, rodzinnych i kontekstach uznawanych za kobiece.

Powrót na karty historii

Nie ustają jednak mozolne próby przywrócenia kobietom należnego im miejsca: „Kobiety niepodległości. Wspomnienia z lat 1910–1918” wydane przez Muzeum Historii Polski, komiks "Bez różnicy płci. Historia walki o prawa wyborcze kobiet" Agnieszki Grzybek i Beaty Sosnowskiej, filmy w serii "Superbohaterki z Łodzi"; inicjatywa EDYTON, czyli maraton edytowania Wikipedii poświęcony kobietom sztuki Kolektywu Kariatyda, animacje Filmowej Kroniki Kobiet dostępne na YouTubie, książka Magdy Grabowskiej "Zerwana genealogia. Działalność społeczna i polityczna kobiet po 1945 roku a współczesny ruch kobiecy". To tylko niektóre przykłady realnych inicjatyw mających na celu wydobycie z zapomnienia wyjątkowych postaci kobiecych. Dlaczego te inicjatywy są tak ważne?

Kobiety inspirują

Jeżeli przybliżanie historii wyłącznie przez pryzmat męskich osiągnięć może utrwalać stereotypy i tradycyjne przekonania, to z pewnością może także utrudniać dzieciom poszukiwanie kobiecych wzorców, a w dziewczynkom budowanie wiary w siebie i przekonania, że mogą być kim chcą.

Jak podaje Fundacja Generał Elżbiety Zawadzkiej: Niepodległa Polska oprócz ojców miała tez wybitne matki, a jak mówiła generał Zawadzka jedyna kobieta wśród Cichociemnych: „Bez kobiet nie było by konspiracji”. Polek zaangażowanych w działalność niepodległościową podczas I i II Wojny Światowej było ok. 100 000. Narażały życie jako wywiadowczynie, kurierki, strzelczynie, minerki, kierowcy, łączniczki, lotniczki. Walczyły zarówno na froncie jak i w konspiracji. Nie były to wyłącznie wdowy i sanitariuszki jak lubi się kobiety pokazywać w kinie.

Bo to nie tak, że nas nie było. Bez nas nie byłoby historii, tyle, że pamięć ta obejmuje głównie mężczyzn. Kobiety robiły i robią wiele. Możliwe, że kiedyś nie mogły wszystkiego, ale dzisiaj owszem – możemy. I historia – ta przemilczana najlepiej to pokazuje – trzeba ją tylko przypomnieć i pielęgnować.

Dina Asher-Smith jest brytyjską sprinterką, Mistrzynią Świata z 2019 roku na 200 m, biegającą na krótkich dystansach. Śmieje się, że sprinterzy mają lepiej od długodystansowców, bo kiedy dopada ich zmęczenie jest już po biegu. A 25-letnia Dina kocha się rywalizację, choć jak mówi: - Nie jestem uzależniona od adrenaliny, ale lubię uczucie podekscytowania przed startem. Jeśli do miłości do ścigania się dodacie wyjątkowe warunki fizyczne i talent otrzymacie. najszybszą nastolatkę wszech czasów. Takim tytułem mogła się pochwalić Dina w 2015 roku.
Od tego czasu minęło kilka lat. Dina trenowała, równolegle studiując historię. Osiągała nie tylko wyniki na bieżni, ale także same piątki w indeksie.

Zanim została biegaczką Asher-Smith biegała, pływała, tańczyła, nurkowała, rzucała młotem, grała w siatkówkę i hokeja. Owszem, jako dziecko marzyła o starcie na Igrzyskach Olimpijskich, ale nie do końca wiedziała, w której konkurencji. Dina zawsze była zdeterminowana i chciała osiągać najlepsze rezultaty we wszystkim, czego się podejmowała. Mierzyła wysoko, a kiedy coś jej nie wychodziło, podwajała wysiłki i nie poddawała się. Efekt? Zeszła poniżej 11 sekund na dystansie 100 metrów już jako 19-latka. Spróbujcie przebiec ten dystans i zobaczcie, ile wam zajmie czasu.

Czy Dina Asher-Smith uważa, że pomimo dokonań sportowych jest niedoceniana? Może trochę, ale szybko dodaje, że musi przecież rywalizować z informacjami o meczach Premier League, meczach krykieta, wyścigach F1 – nie jest więc jej łatwo. - Kobiety w sporcie muszą walczyć nie tylko o medale, ale także o nagłówki w mediach - dodaje.

Sumeyye Boyaci urodziła się w Turcji w 2003 roku z niewykształconymi ramionami i przemieszczeniem biodra. Chodziła do szkoły specjalnej, w której nauczono ją korzystania ze stóp - jako czterolatka malowała obrazy, a dwa lata później jej prace brały udział w wystawach.

W 2008 roku zaczęła trenować pływanie. Jak mówi w wywiadach, jako dziecko uznała, że skoro ryby nie mają ramion i sobie radzą w wodzie, to ona także może spróbować. Od 2012 roku trenowała już pod okiem profesjonalnej trenerki i brała udział w kolejnych imprezach sportowych (pływa stylem dowolnym, grzbietowym i motylkiem w kategorii niepełnosprawności S5), w tym w Igrzyskach Paraolimpijskich w 2016 roku w Rio de Janeiro. Na igrzyskach nie zdobyła co prawda żadnego medalu, ale wcale jej to nie zniechęciło. Na kolejnych mistrzostwach sięgnęła po brąz, złoto i srebro.

Sumeyye tłumaczy, że wszystko robi za pomocą stóp: pisze, rysuje, gotuje, szyje. - Brak rąk nie powstrzymał mnie przed niczym – zapewnia, dodając, że na takim przekonaniu buduje całe swoje życie. Turczynka podkreśla, że ludzie z niepełnosprawnościami nie różnią się niczym od innych osób. – Ciężką pracą każdy z nas może osiągnąć swoje cele. Mówi także, że nie ma może ramion, ale ma skrzydła, których nikt nie widzi. – Jednym z nich jest moja mama, a drugim pasja życia – wyjaśnia.

Amandine Henry zaczęła grać w piłkę jako pięciolatka. Nie było grup wiekowych dla tak małych dziewczynek, dlatego do czasu ukończenia 13 lat, trenowała z chłopcami. Pięć lat później grała już w zespole Olympique Lyon – najbardziej utytułowanej kobiecej drużynie we Francji. Po kilku latach grania w innych zespołach, z powrotem wróciła do Lyonu. Od 2009 roku gra również w reprezentacji Francji. Dzisiaj śmieje się, że gdyby ktoś powiedział, że mała „Didine” będzie kiedyś jej kapitanem, nigdy by w to nie uwierzyła.

O miłości do futbolu doskonale świadczy to, że jej najmilsze wspomnienie z dzieciństwa to chwila, kiedy dostała swoje pierwsze korki. Były niebieskie i dostała je na urodziny. Tak je kochała, że z nimi spała.

W ogóle nie zwracała uwagi na to, że na treningach jest jedyną dziewczynką – liczyło się tylko to, że mogła kopać piłkę. Zawsze wspierała ją rodzina, co było ważne, bo w czasach jej dzieciństwa na grę w piłkę kobiet patrzono bez zrozumienia. Pasja jednak nie pozwoliła się jej oglądać na innych.
W jednym z wywiadów zapytana, kim by była, gdyby nie została piłkarką, odpowiedziała, „byłabym. rozgoryczona”. Piłka jest dla niej wszystkim – ma ją w głowie, w sercu, bez piłki jest nieszczęśliwa. Jej rada dla dziewczynek z pasją? Wierzcie w siebie, pracujcie ciężko i nie odpuszczajcie, nie zmieniajcie marzeń, tylko świat.

Ukraińska szablistka Olga Kharlan ma na koncie 18 medali, w tym cztery olimpijskie. Imponujący wynik. Jest przesądna – jak wielu sportowców – na zawody drużynowe zakłada zawsze czarną podkoszulkę, na starty indywidulane – białą. - Albo odwrotnie – śmieje się. Ma swoją ulubioną szablę, a przed zawodami zawsze słucha muzyki: mocnej, rytmicznej, dodającej jej energii.

Jako dziecko chciała zostać ekspedientką w sklepie spożywczym – jak jej mama. Zachowywała się jak typowy urwis z wiecznie posiniaczonymi kolanami i biegający z bandą chłopców. Później trenowała przez trzy lata taniec towarzyski – ten sport był jednak zbyt drogi dla jej rodziny – zajęcia i stroje pochłaniały zbyt wiele środków.

Szablistką została przypadkiem, „bo mama tak zdecydowała”. Jej pierwszym trenerem był przyjaciel rodziny i ojciec chrzestny Olgi. Dopiero po roku ćwiczeń dziewczynka uznała, że lubi szablę. Przez trzy lata nie osiągała żadnych znaczących rezultatów. Lubiła trenować z chłopcami – bo byli silniejsi i szybsi. Przez to o jej stylu fechtowania mówi się, że jest męski. Wreszcie zaczęła wygrywać, ale nic nie przyszło samo. Każdy medal to pot, krew i łzy, ale – jak tłumaczy Olga - dzięki temu wiadomo, że się na niego zapracowało. - Nigdy nie należy lekceważyć i nie doceniać rywala - dodaje.

W przeciwieństwie do Olgi, która szablę pokochała z czasem, dla Anat Lelior surfowanie było miłością od pierwszego wejrzenia. Lelior na desce stanęła w swoim rodzinnym mieście - Tel Awiwie - jako pięciolatka. Jej młodsza siostra Noa także zresztą surfuje. Pierwsze spotkanie z falą nie skończyło się dobrze: dziewczynka rozcięła sobie głowę deską i musiała mieć założone szwy. Jedyne o czym myślała, chodząc z bandażem na głowie, to żeby jak najszybciej znaleźć się z powrotem na wodzie.
Rodzice nie mają z tym sportem nic wspólnego, ale rodzina Lelior mieszka pięć minut spacerem od plaży Dolphinarium. W Tel Awiwie nie ma rewelacyjnych warunków do pływania, a chętnych jest wielu, bywa więc bardzo tłoczno, co dodatkowo służy nauce pływania – bo trzeba się uczyć robić zwroty i uniki.

Jako dwunastolatka wygrała pierwsze lokalne zawody. A w 2019 roku ta uśmiechnięta blondynka z burzą blond włosów wywalczyła sobie miejsce w olimpijskiej drużynie, która miała pojechać na Letnie Igrzyska do Tokio (IO przełożono na jesień 2021 roku ). W roku olimpijskim Lelior – jak każdy Izraelczyk, który ukończył 18 lat, odbywa także służbę wojskową. Choć grafik ma napięty, daje radę i „wierzy, że wszystko jest możliwe”.

Malaika Mihambo to niemiecka skoczkini w dal o afrykańskich korzeniach (jej tata pochodzi z Zanzibaru). Trenowała balet i. dżudo. Skacze w dal 7,30 m – zmierzcie same, jaka to odległość. Nie wierzy w amulety, ani rytuały – „Wierzę w siebie – to musi mi wystarczyć” – powiedziała w wywiadzie.

Kiedy ogląda się ją podczas zawodów, widać ogromne skupienie i spokój. Słychać go także podczas wywiadów, których udziela. Uważnie słucha pytań i po chwili namysłu precyzyjnie na nie odpowiada.
Być może jej wewnętrzny spokój ma coś wspólnego w rozwojem duchowym, któremu chętnie się poddaje. Ostatnio była kilka tygodni w Indiach na obozie medytacji – wstawała o 4 rano i z przerwami medytowała po 10 godzin dziennie. Jak mówi, ten pobyt pozwolił jej do perfekcji opanować umiejętność koncentracji, wsłuchiwania się w siebie, wczuwania w ciało. Skok w dal to w końcu głównie przekraczanie własnych ograniczeń.

Jeśli szukacie inspiracji jak nie tylko mieć kontrolę nad myślami, ale zostać swoją najlepszą przyjaciółką, przyjrzyjcie się Airine Palsyte – litewskiej skoczkini wzwyż. W 2017 roku zdobyła złoto podczas Halowych Mistrzostw Europy. Jej rekord to wysokość 2,01 m.
Airine nie chciała być lekkoatletką – pochodzi z rodziny koszykarskiej – jej tata grał zawodowo. Mama marzyła, żeby córka zajmowała się sztuką, tata w skrytości ducha liczył, że dziewczynkę jednak zainteresuje sport. I tak się stało, wybrała jednak skok wzwyż, w którym okazała się świetna, bo już jako 11-latka startowała w zawodach z dziewczynami starszymi od siebie o trzy lata i z nimi wygrywała. Kiedy zaczęła wracać z zawodów z medalami, zdała sobie sprawę, że jest dobra w swojej kategorii wiekowej i że może osiągnąć szczyt.

Palsyte mówi, że nie miała idoli - chciała być najlepszą wersją siebie samej. Marzyła o tym, żeby być mistrzynią w swojej dyscyplinie. Jest z siebie bardzo dumna, bo skoczyć ponad dwa metry to jest ogromne osiągnięcie. Ale czuje, że może w sporcie zdobyć jeszcze więcej. Przy takim nastawieniu sięganie wyżej jest przyjemnością.

PS A jeśli mówimy o tym, że informacje o kobietach w sporcie powinny trafiać do mediów, to pierwszą beneficjentką takiej zmiany myślenia powinna być młoda portugalska surferka Teresa Bonvalot. Chcielibyście się o niej czegoś dowiedzieć? Musicie znać portugalski, bo obydwa filmy, w których opowiada o sobie, są właśnie w tym języku. Nie żebyśmy narzekali, ale Google Translator z portugalskiego na angielski nie tłumaczy z sensem. Przez brak informacji o Bonvalot nie możemy o niej zbyt wiele napisać. Jest Mistrzynią Europy Juniorów w surfingu, mieszka w Portugalii, a jej idolem jest Kelly Slater. Aaaa i jeszcze z jej profilu na Instagramie można się dowiedzieć, że rodzina jest dla niej najważniejsza.

Wszystkie sportretowane sportsmenki w 2020 roku otrzymały wyróżnienie Barbie Shero. Idea Barbie Shero ma na celu wspierać dziewczynki w ich śmiałych marzeniach i celach. Projekt jest elementem przeciwdziałania zjawisku Dream Gap, czyli momentowi w dzieciństwie, w którym dziewczynki tracą przekonanie, że mogą być w przyszłości kimkolwiek chcą.